23 maart 2015 door Henk Boeke
Canadees onderzoek laat zien dat straf (of dreigen met straf) een averechts effect heeft als je liegen wilt voorkomen.
Het ligt zo voor de hand: je ontdekt dat je kind gelogen heeft – over een onvoldoende, of een greep in de snoepdoos, of "ja hoor, mijn huiswerk is af dus nu mag ik gamen" – waarna je je kind straft voor het verdraaien van de waarheid. Een week geen zakgeld, even geen snoep, of een tijdje niet gamen. "Dat zal je leren!"
Het ligt zo voor de hand, maar je kind leert daar juist niet van. Sterker nog: straf geven na het ontdekken van een leugen, zorgt ervoor dat het liegen alleen maar toeneemt. Dat blijkt uit een recent onderzoek van de McGill University in Montreal (Canada).
De onderzoekers deden een experiment met 372 kinderen van 4 tot 8 jaar. Ze lieten de kinderen een minuut alleen met een speelgoedje dat achter hen lag. Ze kregen de opdracht om niet om te kijken naar het speelgoedje. Terwijl de onderzoekers weg waren, werden de kinderen gefilmd, zodat achteraf gecontroleerd kon worden of ze al dan niet gekeken hadden. Na afloop kregen de kinderen de vraag of ze gekeken hadden.
Ruim tweederde van de kinderen had stiekem toch gekeken. (Allicht. De verleiding was ook wel erg groot natuurlijk.) En met elke maand dat een kind ouder was, nam de kans op stiekem kijken iets toe.
Van de kinderen die toch gekeken hadden, loog (opnieuw) tweederde daarover. En hoe ouder het kind, des te groter de kans op een leugen. Maar de kans op liegen was óók groter als het kind bang was om gestraft te worden. (Hoe dat gemeten werd, vertelt het verhaal niet.)
Alsnog de waarheid vertellen ging de stiekem kijkende kinderen gemakkelijker af als hen werd gevraagd om dat te doen omdat de volwassenen dat zo fijn vonden, of omdat het nu eenmaal zo hoort. Waarbij jongere kinderen het gevoeligst waren voor het behagen van de volwassenen. En oudere kinderen gevoeliger bleken voor normen en waarden.
Dus: hoe kun je je kinderen stimuleren om zo veel mogelijk de waarheid te vertellen? Niet door ze te straffen als ze liegen, of door ze te dreigen met straf, maar door een moreel appèl op ze te doen om eerlijk te zijn.
Bij jonge kinderen door te zeggen dat je hun ouders daar blij mee maakt, en bij oudere kinderen door te verwijzen naar goed en kwaad.
Het onderzoek is inmiddels op diverse sites beschreven, en overal zonder kritisch commentaar. Terwijl er toch wel het een en ander op af te dingen valt.
Het eerste wat opvalt, is dat de kinderen min of meer gedwongen werden om te kijken. De bekende roze olifant. (De instructie "Denk niet aan een roze olifant" is onmogelijk op te volgen. Je denkt dan automatisch aan een roze olifant.) Toch is dat minder ernstig dan het lijkt. Zo kregen de onderzoekers immers voldoende materiaal om het lieggedrag te bestuderen, waar het uiteindelijk om ging.
Bezwaarlijker vonden we een ander aspect van de onderzoeksopzet. Er wordt tot in de kleinste details beschreven hoe de proefpersonen omgingen met de speelgoedjes, maar nergens wordt verteld waar de 'straf' nou precies uit bestond, als ze niet de waarheid spraken. Het enige wat daarover wordt gezegd, is dat het 'ernstige gevolgen' zou hebben als ze niet de waarheid spraken. Dat schept ook onduidelijkheid over de vraag wat nu zo bezwaarlijk is: alleen maar dreigen om straf te geven of om daadwerkelijk straf geven.
Daarnaast viel het ons op dat 'de waarheid spreken' stilzwijgend als 'goed' wordt beschouwd. Alsof je altijd de waarheid zou moeten spreken. Wat natuurlijk onzin is. Er zijn talloze situaties waarin liegen of jokken heel nuttig kan zijn. Het is een fundamenteel onderdeel van ons sociale functioneren. Als we altijd de waarheid zouden spreken, zou dat het leven een stuk ingewikkelder, zo niet onmogelijk maken. Zo zou Sinterklaas bijvoorbeeld onmogelijk worden, net als 'Wie is de mol?' En om nou altijd een eerlijk antwoord te geven op de vraag "Hoe vind je mijn nieuwe kapsel?" is ook niet zo handig...
Maar al met al is het natuurlijk wél heel belangrijk om te weten dat dreigen met straf, of daadwerkelijk straffen, niet werkt, als je wilt dat je kinderen ooit nog eerlijk tegen je zijn. Het onderzoek was weliswaar niet geweldig, maar de eindconclusie geloven we graag.
Het onderzoek: The effects of punishment and appeals for honesty on children’s truth-telling behavior. In: Journal of Experimental Child Psychology, Volume 130, February 2015, p.209–217
Berichtgeving (o.a.): Punishing Kids for Lying Only Makes Them Lie More. In: Time, 10 december 2014.
