21 oktober 2005 door Annelou de Vries
Mijn dochter van 9 heeft een angst ontwikkeld voor de dood. Vier jaar geleden heeft ze haar zus verloren aan kanker. De laatste tijd is ze erg angstig geworden. Dit uit zich in scheidingsangst, faalangst, niet kunnen slapen, onrustig gedrag en vooral het stellen van heel veel vragen over de dood. Ze lijkt zich er niet bij neer te kunnen leggen. Het houdt haar continu bezig.
Hoe kan ik haar helpen deze angst onder controle te krijgen? En hoe kan ik als moeder omgaan met die angst en al haar vragen?
Wat een intens verdrietige en ingrijpende gebeurtenis hebben u en uw gezin meegemaakt met het overlijden van uw andere dochter. (Ik neem althans aan dat zij ook uw dochter was.) Het komt heel weinig voor dat jonge mensen sterven, en de meeste kinderen maken de dood dan ook niet mee in de nabijheid van hun eigen gezin.
Hoe je na zo'n gebeurtenis verder moet leven, en hoe je alle vragen die zo'n overlijden oproept aan bod kunt laten komen, dat houdt niet alleen broers en zusjes, maar ook de ouders meestal nog jaren bezig. Ik vind het dan ook niet vreemd dat uw dochter vier jaar na dato nog met vragen en problemen kampt.
Hieronder zal ik aangeven waar die angsten en vragen vandaan komen, en hoe u er mee om zou kunnen gaan.
De dood is een ongelooflijk lastig te bevatten en abstract begrip, dat met verdrietige, pijnlijke en angstige emoties gepaard gaat. Dat kan dus inderdaad angsten en veel vragen oproepen. Hoe je hierop in zou kunnen gaan als ouders, is mede afhankelijk van hoe je zelf denkt en voelt over de dood.
Uiteindelijk komt het erop neer dat er talloze manieren zijn om met de dood om te gaan, en dat er eigenlijk geen foute bestaan. Wie zijn hart volgt, doet het altijd goed.
Wat kinderen kunnen begrijpen over de dood, is erg afhankelijk van hun leeftijd. Uw dochter, die nu zo angstig is, was nog een kleuter toen haar zus overleed. Dat betekent dat ze destijds nog moeite had met het onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid. Oftewel: dat ze er allerlei dingen bij heeft kunnen bedenken, die niet kloppen met de werkelijkheid, maar voor háár wel degelijk waar waren en misschien nog steeds als waar aanvoelen.
Het begrip 'dood' heeft op de kleuterleeftijd vaak een geheimzinnige betekenis. Soms denken kinderen bijvoorbeeld dat ze zelf schuldig zijn aan de dood, doordat ze iets stouts hebben gedaan. Of dat ze gestraft kunnen worden met de dood.
Soms houden kinderen die gedachten uit hun kleutertijd nog jarenlang bij zich, en misschien leidt dat tot het soort vragen dat nu nog steeds bij uw dochter speelt. Als dat zo is, dan is het dus goed om haar uit te leggen dat zij geen schuld heeft aan de dood van haar zus en dat ze er zelf ook niet mee gestraft zal worden.
Ook de begrippen 'voor altijd' en 'nooit meer' snappen kleuters nog niet. Voor hen is 'dood' vaak niet meer dan 'weg', wat iets tijdelijks kan zijn. Het is dus niet ongewoon dat kleuters kunnen vragen wanneer een overleden persoon weer terugkomt.
Nu uw dochter 9 jaar is, kan zij het definitieve en onomkeerbare van de dood wel begrijpen. Dat kan echter weer nieuwe angsten met zich meebrengen zoals: wat komt er ná de dood? Of: kan zij ook zelf ziek worden en zelf dood gaan? En kan haar ouders dit ook overkomen?
Het kan zijn dat dit een ontwikkelingsfase is, waarin uw dochter een poosje scheidingsangst vertoont, onzeker is, en slecht slaapt. Een manier om hier als ouder mee om te gaan is om zoveel mogelijk reële antwoorden te geven. Dat soort antwoorden kunnen weer wat vertrouwen en geruststelling brengen, plus het besef dat wat haar oudere zus is overkomen, echt een zeldzaamheid is.
Onvermijdelijk heeft het overlijden van haar zus invloed op de ontwikkeling van uw jongere dochter en uw hele gezin. Het is de kunst om dan een balans te vinden tussen aandacht hebben voor het verlies en de rouw enerzijds, maar ook de normalere dingen van het leven weer op te pakken anderzijds.
Voor uw dochter betekent dat dat zij zich moet kunnen ontwikkelen: door te spelen, naar school te gaan, en met vriendjes en vriendinnetjes erop uit te trekken. Als ze aan dit soort dingen niet meer toe komt, doordat ze zo met de dood en met haar angst bezig is, dan is het goed om haar actief te helpen haar zinnen te verzetten. Hieronder zal ik aangeven hoe dat zou kunnen.
Het kan nodig zijn om niet meer continu in te gaan op al haar vragen, en haar kort en duidelijk te zeggen dat u de vraag wel gehoord heeft (en dat u het belangrijk vindt), maar dat u er later met haar op terug wil komen. Vertel haar dan ook wannéér dat zal zijn, en houd u aan die afspraak.
Om haar niet steeds aan de vragen te laten denken, kunt u samen met haar andere dingen gaan doen. Dingen waar ze zich voor interesseert of die ze leuk vindt. Laat haar tekenen en spelen; daarin kunnen kinderen ook veel van hun emoties kwijt. Vaak is dat een uitingsvorm waar kinderen meer in kwijt kunnen dan met praten.
Soms uiten kinderen overigens niet alleen hun eigen angst en verdriet, maar ook dat van hun ouders. Als u zelf nog heel veel pijn ervaart en de draad van het leven moeilijk op kan pakken, dan voelt uw dochter dat zeer waarschijnlijk. Als dat zo is, dan is het goed om daar zelf nog aandacht aan te besteden.
U schreef al dat de scheidingsangst, de faalangst, het niet kunnen slapen en het onrustige gedrag voortkomen uit het steeds bezig zijn met de dood. Als uw dochter haar aandacht meer op andere dingen kan gaan richten, zal het angstige gedrag ook gaan afnemen.
Er is een stichting die zich bezighoudt met kinderen die een dierbaar familielid hebben verloren. De – optimistische – naam van de stichting is 'Achter de regenboog'. Ze hebben een telefonische advieslijn, waar veel moeders naar bellen: 0900 - 233 41 41 (15 cpm), bereikbaar op ma/di/do/vr van 9:00 tot 11:00 uur.
'Achter de regenboog' organiseert ook kinder-weekends, waarin het rouwproces op een bijzondere wijze doorlopen wordt. Voor meer informatie, zie: www.achterderegenboog.nl
Ik wens u veel succes en sterkte,
