27 juni 2003 door Joanna Sandberg
Mijn dochter is bijna 4 jaar oud. Haar vader is ernstig ziek. Afgelopen november kreeg hij te horen: u heeft een agressieve vorm van kanker (pancreaskop-tumor met uitzaaiingen) en u gaat op korte termijn dood.
Zijn ziekte houdt haar bezig. Overal waar ze komt, zegt ze: "Mijn pappa is ziek..." Als ze pijn heeft, wil ze naar zijn ziekenhuis, naar zijn dokter, enzovoorts. Ook heeft ze regelmatig last van buikpijn; typisch voor zijn kankervorm. Voorlopig is hij nog actief, maar...
In feite heb ik twee vragen. Ten eerste: hoe leg je een kind een ernstige ziekte uit, hoe ga je daar mee om? En ten tweede: kan (of moet) ik haar nu al op het ergste voorbereiden?
Ik wil u eerst mijn medeleven tonen met de moeilijke situatie voor u, uw man en uw dochtertje. Ik wens u allen heel veel sterkte.
De eerste vraag die u stelt, is: hoe leg je een kind een ernstige ziekte uit, en hoe ga je daarmee om? Om die vraag te kunnen beantwoorden, zal ik eerst proberen aan te geven hoe een klein kind zélf omgaat met zoiets. Ik doe dat aan de hand van de belangrijkste thema's.
Uw dochtertje is nog heel jong, maar maakt nu mee dat haar vader ernstig ziek is. Zij voelt en maakt jullie emoties mee, en is op haar manier bezig met het ziek zijn van haar vader.
Een kind van (bijna) 4 jaar is nog niet goed in staat om haar emoties te verwoorden. Mede daarom laat ze meer in gedrag zien hoe zij zich voelt. Waarschijnlijk probeert zij mee te voelen door de buikpijn van haar vader te imiteren. Daarnaast voelt ze van alles, maar haar emoties lopen door elkaar.
Een kleuter kan wél de concrete betekenis van ziek zijn begrijpen; dat je pijn hebt, dat je daardoor bepaalde dingen niet kan, dat je naar de dokter moet, dat je naar het ziekenhuis gaat, en dat mensen bezorgd zijn. Maar de ernst en de gevolgen begrijpt zij (nog) niet.
Op deze leeftijd denken kinderen nog magisch; alles is nog mogelijk, net als in sprookjes. Voor uw dochter is het dus ook nog mogelijk dat haar vader opeens weer beter is.
Een klein kind betrekt veel op zichzelf en kan denken dat het haar schuld is dat haar vader ziek is. Daarom moet u in de gesprekken (of gesprekjes) die u heeft, heel duidelijk maken dat het ziek zijn van haar vader totaal los staat van haar.
Kleuters nemen alle woorden letterlijk. U moet dus in ieder geval letten op de manier waarop u dingen aan haar vertelt. Wees in ieder geval zo concreet en gewoon mogelijk.
Het is goed dat u open en eerlijk met uw dochtertje praat over de ziekte van haar vader. U en uw man hoeven jullie emoties niet voor haar te verbergen, maar je moet ze wel doseren. Kinderen kunnen namelijk erg schrikken van heftige emoties van hun ouders.
Het is goed als u eerlijk antwoord geeft op haar vragen. Dat betekent ook, dat u het gewoon kunt zeggen als u iets niet weet.
Tenslotte is het belangrijk dat u het gewone leven zo veel mogelijk laat doorgaan. En dat u ook leuke dingen met haar blijft doen, samen, en voor zover mogelijk ook met uw man.
Ook is het goed als uw dochter veel tijd met haar vader doormaakt. Kinderen kunnen niet de hele tijd verdrietig zijn, en spelen is heel belangrijk voor hun ontwikkeling, maar ook voor het verwerken van emoties.
Dan de tweede vraag: of u haar nu al op het ergste moet voorbereiden.
Dit is een moeilijke vraag, waar ik lang over heb nagedacht. Want wat is het goede moment? Niet te vroeg, maar ook niet te laat.
U schrijft dat uw man voorlopig nog actief is, gelukkig. Dat moet je koesteren. Daarom zou ik u willen aanraden om uw dochter pas voor te bereiden op het overlijden van uw man wanneer hij minder actief wordt.
Misschien is uw man zo sterk dat hij zelf ook, samen met u, met jullie dochter kan praten over zijn aanstaande overlijden.
Een kleuter begrijpt nog niet dat de dood definitief en onherroepelijk is. Uw dochter kan zich geen voorstelling van de dood maken. Ook wat dit betreft is het dus belangrijk dat u eerlijk, in voor haar te begrijpen taal, uitleg geeft over datgene wat 'dood zijn' betekent.
Ook al zal ze het niet allemaal begrijpen, duidelijkheid maakt minder angstig en geeft meer grip op de omgeving. Er zijn goede kleuterboekjes over doodgaan, die u kunt voorlezen. (Zie de overzichtspagina Verlies en verdriet, onder het kopje "Boeken".)
Hiervoor zei ik dat het kiezen van het juiste moment nog best moeilijk is, omdat het niet te vroeg moet zijn, maar vooral ook niet te laat. Het is namelijk óók goed voor een kind om de tijd te krijgen om bij een zieke ouder te zijn in de wetenschap dat die ouder dood zal gaan, en steeds een beetje afscheid te nemen.
Rituelen zijn ook belangrijk, zeker voor kinderen. Een kind moet zich niet buitengesloten voelen (dan wordt het eenzaam) maar ze moet op haar kinderlijke wijze mee mogen doen.
Een kind kan ook bang worden dat de ándere ouder ziek wordt of dood gaat. Het is belangrijk om daar op te letten. Het kind kan heel aanhankelijk worden en moeite krijgen met (korte) scheidingen.
Als je zelf verdrietig bent, is het vaak heel moeilijk om ook nog goed op de emotionele reacties van je kind te letten, en het goed te begeleiden. Mogelijk kunt u daarom ook iemand anders, die belangrijk is voor uw kind (opa, oma, tante, vriendin, etc.), betrekken in jullie situatie.
Het zou iemand moeten zijn waar uw kind zich fijn bij voelt. Zo iemand kan ook u – indirect – ondersteunen, door veel aandacht aan uw dochter te geven op de momenten dat u het zelf moeilijk heeft.
Ik heb een keer een interview met een vrouw gelezen wier moeder jong was overleden. Die moeder had een afscheidsboekje voor haar dochter gemaakt, met verhaaltjes en foto's, tekeningen, etc. Het boekje had de dochter erg gesteund in haar verdriet en was haar heel dierbaar. Misschien is dat een idee.
Het lijkt mij ook goed als u veel foto's van haar vader maakt, ook samen met uw dochter, en foto's laat maken van jullie drieën.
Ik wens jullie veel moed en sterkte.
