19 mei 2010 door Wendy Bos

Als verlegenheid tot zwijgen leidt

Lucas is 3 jaar en zit sinds september 2005 op de peuterspeelzaal. Hij heeft daar nog nooit een woord gesproken. Ook tegen zijn oma praat hij niet. Lucas is een verlegen jongen en zijn taalontwikkeling is wat vertraagd, maar desondanks spreekt hij wel met zijn ouders en de buren.

Zijn moeder begint zich zorgen te maken, omdat ze niet weet wat er met Lucas aan de hand is. Is het zijn taalprobleem waardoor hij op school niet spreekt? Of is er misschien sprake van selectief mutisme?

Wat is selectief mutisme?

Selectief mutisme betekent 'zwijgzaam in specifieke gevallen'. Het is een stoornis waarbij kinderen in vertrouwde situaties gewoon kunnen spreken maar in andere (met name vreemde) situaties niet.

De kinderen waarbij dit voorkomt, zijn van nature verlegen, timide en bang. Daardoor wordt selectief mutisme vaak gekoppeld aan een angst voor sociale situaties.

Opvoeding en gedrag

Hoeveel zakgeld is normaal en wat geven andere ouders?

Waar komt het vandaan?

Selectief mutisme komt niet veel voor. Minder dan 1% van alle kinderen heeft er last van, en het komt vaker voor bij meisjes dan bij jongens.

Er is nog maar weinig bekend over de oorsprong van selectief mutisme. Van alle kinderen die eraan lijden, kan bij 90% ook een angst voor sociale situaties worden aangewezen. Selectief mutisme lijkt dus sterk op een sociale fobie. Maar toch kunnen er ook andere dingen aan de hand zijn.

Drie factoren

In een recent boek van de opvoedkundig psychologe Torey Hayden, die veel ervaring opdeed met kinderen met selectief mutisme, worden drie factoren genoemd:

• De belangrijkste en meest voorkomende factor is sociale angst. Het kind is té bang in vreemde situaties, waardoor het niet durft te praten.
• De tweede factor is manipulatief gedrag. Een kind kan 'zwijgen' gebruiken als wapen tegen zijn ouders. Bijvoorbeeld om aandacht te trekken of zijn zin te krijgen. Meestal is er dan ook sprake van een verstoorde relatie tussen de ouder en het kind. Deze kinderen hebben in ieder geval vaak een sterke eigen wil.
• De derde factor waardoor selectief mutisme ontwikkeld kan worden, is door een trauma. Een kind kan stoppen met praten door ervaringen als mishandeling, seksueel misbruik, of een ongeluk. Dit komt heel zelden voor.
  

Hoewel het erop lijkt dat selectief mutisme een angststoornis is, zijn deskundigen hier nog niet 100% zeker van. Er zijn onderzoekers die zeggen dat selectief mutisme een te complex probleem is om het louter als angststoornissen te beschouwen. Weer anderen denken dat het een gevolg kan zijn van afwijkingen in de hersenen. Er wordt dus nog volop onderzoek gedaan naar de werkelijke oorsprong van selectief mutisme.

Wanneer is er sprake van selectief mutisme?

Het is moeilijk te zeggen wanneer er sprake is van selectief mutisme. Hoe lang moet een kind bijvoorbeeld zwijgen om van selectief mutisme te kunnen spreken? Een week, een maand, een jaar? In ieder geval kan er na twee weken van zwijgzaam gedrag nog niets geconcludeerd worden.

Veel kinderen die gewoon erg verlegen zijn, kunnen ook weigeren te praten tegen mensen die ze niet goed kennen. Kinderen met selectief mutisme vallen zogezegd onder de overtreffende trap van verlegenheid.

Een belangrijk criterium is toch de duur van het probleem. Het moet in ieder geval langer duren dan een maand. Wanneer een kind bijvoorbeeld in de eerste maand dat het op school zit niets zegt, hoeft er nog niets aan de hand te zijn. Maar: hoe langer het zwijgen duurt, hoe serieuzer het probleem wordt. Dit geldt voor kinderen van 2 tot 5 jaar. Bij kinderen boven de 5 jaar kan selectief mutisme sneller een serieus probleem worden.

Kenmerken

Selectief mutisme is een lastig te definiëren probleem, maar er zijn wel degelijk een aantal duidelijke kenmerken:

• het kind is extreem verlegen;
• het kind heeft een terughoudend temperament;
• het kind is erg afhankelijk van de ouders (meestal de moeder) en is bang om van hen gescheiden te worden;
• het zwijgen komt niet door slecht spreken of een vertraagde taalontwikkeling;
• het kind lijkt in de meeste gevallen niet ongelukkig.
  

Wanneer moet je hulp zoeken?

In de meeste gevallen begint het zwijgen nog vóór het kind naar school gaat. Als uw kind een tijd lang niet wil praten, is het logisch dat u zich zorgen gaat maken en hulp wilt zoeken. Maar volgens de selectief-mutisme-deskundige Torey Hayden is het niet altijd nodig om direct naar een therapeut te hollen.

In sommige gevallen kan het probleem ook opgelost worden met de huisarts of een leerkracht. Het kan bijvoorbeeld helpen als een leraar direct aan het kind vraagt waaróm het niet wil praten.

Hoe snel je hulp moet zoeken en wat voor soort hulp het beste is, hangt af van de oorzaak. Waar komt het zwijgen vandaan? Aangezien sociale angst het meeste voorkomt, gaan we daar wat dieper op in.

Sociale angst

Sociale angst is de meest voorkomende oorzaak van selectief mutisme. Kinderen die op deze manier aan selectief mutisme lijden, zijn erg verlegen, erg afhankelijk van hun moeder en kunnen (minder ernstige) spraakproblemen hebben. Ook komt het regelmatig voor dat deze kinderen ouders hebben die ook verlegen en terughoudend zijn.

De meeste deskundigen gaan ervan uit dat er niet direct hulp gezocht hoeft te worden als het kind nog jong is (zeg: 2 à 3 jaar). Daarna geldt: als het kind na een maand nog steeds zwijgt, wordt het tijd om met de huisarts of een leerkracht te gaan praten. Samen met hem of haar kun je proberen het probleem op te lossen.

Na 6 maanden wordt het probleem serieuzer. Dan is het wel belangrijk om een therapeut of psycholoog op te zoeken.

Bij oudere kinderen moet je sneller hulp zoeken. Het probleem wordt namelijk steeds moeilijker op te lossen naarmate het kind ouder wordt.

Behandeling

Het behandelen van selectief mutisme is het meest effectief als er meerdere behandel-methoden naast elkaar gebruikt worden. Uiteraard werken niet alle methoden bij ieder kind even goed. Hieronder volgen een aantal voorbeelden.

Voorbeeld 1 - Het trainen van sociale vaardigheden

Kinderen met selectief mutisme missen bepaalde sociale vaardigheden in bepaalde situaties. In vertrouwde situaties kunnen ze echter heel goed met andere mensen omgaan. Er zijn behandel-methoden waarbij het kind getraind wordt om de vaardigheid 'praten met andere mensen' die ze thuis al wel beheersen, ook te kunnen toepassen in andere situaties (Rye, Ullman, 1999).

Voorbeeld 2 - Video kijken

Een andere methode die succesvol blijkt te zijn, is het kind keer op keer te laten kijken naar een videoband van zichzelf, waarop alleen maar 'goed gedrag' te zien is. Deze methode werkt goed omdat het kind zichzelf observeert en zelf gaat beseffen welk gedrag goed is en dat het positieve reacties van anderen oplevert (Kehle, Madaus en Baratta, 1998).

Voorbeeld 3 - Mystery Motivator

Een methode die in de klas kan worden uitgevoerd, wordt de 'Mystery Motivator' genoemd. Hierbij wordt een envelop midden in de klas gelegd waar iets in zit wat het zwijgende kind graag wil hebben. De naam van het kind staat op de envelop. De leerkracht vertelt vervolgens dat het kind (de Mystery Motivator) de inhoud van de envelop mag hebben als hij erom vraagt, en alleen als zijn vraag voor de hele klas hoorbaar is. (Kehle, Madaus en Baratta, 1998).

Dit waren slechts drie voorbeelden van behandel-methoden die binnen de gedragstherapie succesvol zijn gebleken. Daarnaast kunnen er in sommige gevallen ook medicijnen worden gegeven. Een combinatie van verschillende methoden (en eventueel medicijnen) levert meestal het beste resultaat.

Wat kun je zelf doen?

Kinderen met sociale angsten zijn gebaat bij een stimulerende omgeving. Dit wil zeggen dat iedere uiting, bijvoorbeeld door een gebaar of een geluid, toegejuicht moet worden.

Als een kind eindelijk iets fluistert, is het beter om dat te belonen dan om te vragen of het harder wil praten. Ook moet een kind niet geforceerd worden om mee te praten in sociale situaties. Dat zal in de meeste gevallen alleen maar negatief werken.

Torey Hayden heeft een aantal adviezen voor ouders die graag iets willen doen:

• observeer je kind eerst goed. Wanneer spreekt het wel en wanneer niet? Wat heeft het nodig om te durven spreken?
• houd je niet bezig met het probleem als je kind erbij is. Daar wordt het namelijk alleen maar banger en onzekerder van;
• het kan succesvol zijn om het kind door een vreemde te laten benaderen. Laat de onbekende het kind vragen waarom het niet wil praten. Een barrière is moeilijk te doorbreken met iemand die het kind al kent.
• als iemand iets aan het kind vraagt, bijvoorbeeld op een verjaardag, en het kind zegt niets, beantwoordt de vraag dan niet voor het kind. Het is beter om het kind te stimuleren om wel antwoord te geven, ook al zal dit bijna zeker niet gebeuren.