5 november 2004 door Aleid Grijpma

Wat moet je doen bij dwangmatig gedrag? (14 jr)

Mijn puberdochter (14 jaar) doet allerlei rare dingen. Ze wast constant haar handen, tot ze zó ruw aanvoelen dat ze pijn gaan doen. Ze doet constant de lichten aan en uit, en ze komt wel tien keer aan de deurklinken.

Ze vertelt ook soms van die rare verhalen. Bijvoorbeeld. Ze fietste op het fietspad en ze zag er een klein steentje, dat ze maar liet liggen. Nu zit ze met een enorm schuldgevoel dat er door haar iemand over dat steentje zou kunnen over vallen. Ander voorbeeld. 's Zondags gaat ze mee naar de kerk "omdat ze dat verplicht is". Anders gebeuren er erge dingen met ons.

In het begin letten wij hier niet op en lachten we om die rariteiten. Maar het houdt niet op, het verergert alleen maar. Inmiddels is het zeker al twee jaar bezig.

Ze leert zeer goed op school, is hoogbegaafd maar supergevoelig en verlegen en door dit alles wordt ze op school soms wel eens gepest. Ze wil zich niet verdedigen, ze is veel te lief, ze wil de anderen niet kwetsen. Maar verdorie, zij kwetsen haar!

Groei en ontwikkeling

Meiden met ADHD in de puberteit: heftige emoties!

Mijn thuissituatie is als volgt. Een inwonende opa, met als gevolg veel relatiespanningen, waardoor ik in haar kindertijd soms depressief was. Als kind was ze altijd maar angstig, veel angstiger dan mijn zoon. Ze dacht na over de dood, ze dacht dat de wereld zou vergaan, enzovoorts.

Nu begin ik toch echt wel te denken dat ze abnormale dingen doet; het gaat van kwaad naar erger. Wat moet ik doen? Ik voel me echt schuldig voor de weinige aandacht die ik aan haar besteedde tijdens haar kindertijd. Kan ik dat nog goedmaken? Moet ik naar de psychiater met haar?

Antwoord

Het lijkt er sterk op dat uw dochter last heeft van dwangproblemen, misschien zelfs wel van een dwangstoornis. Als zij zelf gemotiveerd is om er iets aan te doen, zou ik u zeker aanraden om hulp te gaan zoeken.

Hieronder zal ik uitleggen wat er met uw dochter aan de hand zou kunnen zijn en wat eraan te doen is. Maar eerst iets over dwangmatig gedrag in het algemeen.

Onderdeel van de normale ontwikkeling

Praktisch alle kinderen vertonen dwanghandelingen. Dat is normaal. Dit soort dwanghandelingen is niet echt ingrijpend en altijd tijdelijk. De dwanghandelingen per leeftijdsfase zien er globaal als volgt uit:

• bij het zindelijk worden zie je dat kinderen het bekende bedritueel prettig vinden (steeds dezelfde handelingen), of dat hun schoentjes precies goed moeten staan;
• wanneer ze naar de basisschool gaan, en ze zich opeens aan allerlei regels moeten houden, zie je vaak dat kinderen niet op de lijnen van de tegels willen lopen;
• in de adolescentie-fase, waarin de seksualiteit zich ontwikkelt, zie je regelmatig dwanghandelingen als het controleren van ramen en deuren, of onder het bed kijken.

Meestal verklaart men dit soort dwanghandelingen uit de noodzaak om het eigen driftleven onder controle te houden.

Perfectionisme

Daarnaast zijn er dwanghandelingen die wat minder structureel bepaald zijn. Vaak gaat het dan om mensen die alles perfect voor elkaar willen hebben. Bijvoorbeeld: lang aan je (school)werk blijven zitten om hoge cijfers te halen. Of: alles in huis per se brandschoon willen houden.

Is er in dit soort gevallen sprake van een stoornis? Dat hangt ervan af.

Dwangstoornis

We noemen iets pas een stoornis als de betrokkene er zelf onder lijdt. Dus als hij last heeft van zijn eigen gedrag, bijvoorbeeld doordat hij er zó lang mee bezig is dat het andere dingen in de weg gaat staan.

Bij een dwangstoornis (obsessieve compulsieve stoornis) kan sprake zijn van twee verschijnselen:

• dwanggedachten (obsessies) - steeds terugkerende hardnekkige gedachten, ideeën of beelden, die beleefd worden als opgedrongen en als zinloos, en die als beangstigend of in ieder geval als hinderlijk ervaren worden;
• dwanghandelingen (compulsies) - telkens terugkerende handelingen die uitgevoerd moeten worden volgens bepaalde regels of op een bepaalde manier. De dwanghandelingen worden gestuurd door een dwanggedachte (zie boven).

Dwanghandelingen worden vaak secundair (ondergeschikt) geacht aan dwanggedachten. Oftewel: de dwanghandelingen zijn vaak nodig om de dwanggedachten onder controle te houden.

Bij uw dochter zou het heel goed kunnen zijn dat zij vaak gehinderd wordt door gedachten die angst oproepen, zoals die gedachte dat er iets met iemand zou kunnen gebeuren als zij het steentje niet opraapt.

Autisme en tics

Dwanggedachten of dwanghandelingen zie je soms ook bij kinderen met een aan autisme verwante contactstoornis, of bij kinderen met een tic-stoornis, zoals Gilles de la Tourette. (Voor meer informatie over tic-stoornissen, zie: Hoe kun je tics onderdrukken?)

Bij deze kinderen is er geen sprake van een dwangstoornis, omdat de dwanghandelingen bij hen een prettig gevoel (of ook wel opluchting) geven, wat bij een echte dwangstoornis juist niet het geval is.

Waardoor wordt een dwangstoornis veroorzaakt?

Er zijn verschillende manieren om naar dwangstoornissen te kijken, en dus verschillende soorten verklaringen waaróm ze eigenlijk optreden.

• Erfelijkheid - vaak blijken ouders (of andere familieleden) van kinderen met een dwangstoornis er ook last van te hebben. Onderzoek bij eeneiïge tweelingen heeft aangetoond dat er waarschijnlijk een genetische factor in het spel is. Want als één helft van een eeneiïge tweeling eraan leidt, leidt de ander er vaak ook aan.

• Het functioneren van de hersenen - uit neuropsychologisch onderzoek blijkt dat bij volwassenen met een dwangstoornis de frontaal-kwab (het voorste deel van de hersenen) minder goed functioneert. Ook worden er vaak dwangverschijnselen gezien bij mensen met hersen-aandoeningen. Daarnaast is gebleken dat er een stoornis kan meespelen in de neurotransmitter-huishouding (neurotransmitters zijn stoffen die prikkels overbrengen tussen zenuwen onderling, of tussen zenuwen en spieren), met name in de serotonine-huishouding. Bepaalde medicamenten die de heropname van serotonine blokkeren, blijken goed te helpen tegen dwanghandelingen.

• Psychodynamische oorzaken - soms zijn dwangstoornissen te verklaren als een vorm van regressie (teruggaan naar een eerdere ontwikkelingsfase). Bij dwangmatig schoonmaken zou er bijvoorbeeld sprake kunnen zijn van teruggaan naar de zindelijkheidsfase of de anale fase, als gevolg van onopgeloste conflicten. Vaak zijn kinderen met dwangstoornissen ook ingetogen perfectionistische kinderen, met een zeer streng geweten, waardoor allerlei driftimpulsen – zoals boosheid – niet getoond mogen worden en vermoedelijk door dwanggedachten en dwanghandelingen onder controle gehouden moeten worden.

• Cognitieve oorzaken - soms kan er voor dwanghandelingen een cognitieve verklaring gegeven worden, oftewel een verklaring die te maken heeft met waarnemen, leren en denken. Iemand kan zijn omgeving verkeerd interpreteren en daardoor heel bedreigend vinden. Dat kan leiden tot een hoog angstniveau, en dát kan weer leiden tot dwangverschijnselen (om de angsten te bezweren).
  
  
  
  Behandeling
  
  Met gedragstherapie worden de beste resultaten behaald, eventueel in combinatie met medicijnen (die de heropname van serotonine remmen).

Die medicijnen staan de laatste tijd trouwens ter discussie, omdat bij een aantal depressieve kinderen na de start van de medicatie een toename van zelfmoordpogingen gesignaleerd werd.

Gedragstherapie

De gedragstherapie is gebaseerd op het idee dat sommige mensen de werkelijkheid verkeerd interpreteren. Met gedragstherapie wordt onder andere geleerd hoe je zelf de dwanghandelingen kunt verminderen, bijvoorbeeld door er minder tijd aan te besteden of door minder handelingen toe te laten. Daarnaast wordt de patiënt geleerd om anders tegen de werkelijk aan te kijken. Namelijk door hem te laten beredeneren wat er zou kunnen gebeuren als je de dwanghandelingen na zou laten. (Als ik mijn handen niet was, word ik dan besmet?)

Ook wordt er aandacht besteed aan het beter omgaan met situaties die angst oproepen, onder andere door ontspanningsoefeningen.

De ouders worden altijd betrokken bij de behandeling. Zij zijn erg belangrijk, ten eerste omdat het kind hun steun nodig heeft, en ten tweede om daadwerkelijk te helpen bij het onderdrukken van de dwanghandelingen.

Ik hoop dat ik u hiermee wat verder heb kunnen helpen. Zoals gezegd zou ik u inderdaad adviseren om op zoek te gaan naar een behandeling voor uw kind. Mogelijk is er in uw omgeving een psychologie-praktijk voor kinderen. Anders zou ik u adviseren haar aan te melden bij een kinder-psychiatrisch centrum.

Succes ermee!