17 oktober 2010 door Henk Boeke
Stress is een normaal onderdeel van het leven maar het kan ook allerlei vervelende gevolgen hebben, vooral bij kinderen. Wat leert ons het hersenonderzoek?
"We gaan naar de verbrande pan" kondigde mijn moeder aan, toen we logeerden bij een oom en tante. Ik was een jaar of 5 en verheugde mij zeer op die verbrande pan. Ik stelde mij er een spannend toneelstuk bij voor, over een heks, die het vuur onder haar ketel met giftig brouwsel iets te hard had opgestookt, met allerlei akelige gevolgen. Maar wat een teleurstelling, toen bleek dat het om een saaie duinwandeling bleek te gaan, naar een duinpan waar kennelijk ooit een brandje had gewoed.
Om er nog wat van te maken, besloot ik om van de top van het duin die pan in te springen. Ik nam een aanloopje, ik zweefde als een vogel, en bereidde mij voor op een zacht plofje in het mulle zand. Maar helaas. Ik kwam op mijn stuitje terecht, kon geruime tijd niet meer ademen, en de rest van de dag zelfs niet meer praten. Mijn moeder raakte in paniek, mijn oom was woedend dat ik zo onverantwoord had gedaan, en mijn tante begon doem-scenario's te schetsen over mijn wervelkolom die in mijn hersens geschoten kon zijn.
Ik kan het nog navertellen, dus zo erg was het allemaal niet, maar waaróm kan ik deze herinnering zo nauwkeurig navertellen? Hoe komt het dat ik nog precies weet wat er die dag gebeurd is, terwijl ik mij van de dag ervoor of de dag erna totaal niets kan herinneren? Dat komt door de stress van dat moment, leerde ik afgelopen week op de publieksdag 2010 over 'Hersenen en stress', georganiseerd door de Hersenstichting Nederland.
Door de stress komen er hormonen vrij die de activiteit van de amygdala, een gebiedje in de hersenen, beïnvloeden, met onder andere als gevolg dat je emotionele gebeurtenissen beter kunt herinneren. Dat is heel nuttig (ik weet nu dat ik nooit meer van een duin moet springen), maar het kan ook minder prettige gevolgen hebben. Bij sommige mensen – bij 1 op de 4 om precies te zijn – kan de herinnering aan overvallen, ongelukken, etc. leiden tot angststoornissen.
Stress is een normaal onderdeel van het leven, dat ervoor zorgt dat we 'in evenwicht' blijven. Een voorbeeld. Normaal heb je een lichaamstemperatuur van ongeveer 37 graden. Dat wordt in stand gehouden door je interne thermostaat. Als je vervolgens de vrieskou in gaat, krijgt je lichaam een klap. Kou! Au! Die kou is een 'stressor', oftewel een signaal om je lichaam aan de praat te krijgen. Stress! Alarm! Dan starten er allerlei processen om het lichaam weer op te warmen, zodat het zich aanpast aan de vrieskou.
Mensen en dieren proberen zich staande te houden in een veranderende omgeving. Hun lichaam probeert – bij die veranderingen, die soms bedreigend kunnen zijn – om processen die essentieel zijn voor het voortbestaan binnen zekere grenzen te houden, zodat goed functioneren gegarandeerd is. Dat proces wordt homeostase of allostase genoemd. Als er lichaamsprocessen buiten bepaalde grenzen dreigen te komen, dan kan dat ervaren worden als stress. Dan worden er allerlei systemen geactiveerd die helpen om weer in evenwicht te komen. Dat heet stress-respons.
Die respons bestaat in principe uit een snelle afscheiding (binnen een paar seconden) van het hormoon adrenaline uit het bijniermerg in de bloedbaan. Dat zorgt direct voor meer energietoevoer naar lichaamsdelen die op dat moment op volle toeren moeten werken, zoals het hart, de spieren, en de hersenen.
Even daarna wordt via de hypofyse de bijnierschors aangezet tot de afgifte van een tweede hormoon. Bij (knaag)dieren, die vaak gebruikt worden voor experimenten, is dat corticosteron, bij mensen cortisol. Die groep hormonen staat bekend als corticosteroïden. Die zorgen ervoor dat de rust uiteindelijk weer hersteld wordt. Er zijn aanwijzingen dat bij een post-traumatische stress-stoornis de corticosteroïden de stress-respons niet meer goed kunnen 'uitzetten'.
Het lichaam moet niet te lang worden blootgesteld aan die corticosteroïden, omdat dat het risico kan verhogen op hoge bloeddruk en diabetes, maar ook op allerlei hersenziekten, zoals depressie. Dat kan gebeuren als je langdurig wordt blootgesteld aan mogelijk bedreigende, onvoorspelbare of oncontroleerbare gebeurtenissen. Dát is de (chronische) stress die we kennen als stress op het werk, etc. waardoor het woord 'stress' zo'n slechte naam gekregen heeft.
Stress tijdens de zwangerschap kan een hoop narigheid voor het kind veroorzaken, zowel prenataal (als het kind nog niet geboren is) als postnataal, als het kind daadwerkelijk geboren is:
In de praktijk kan dat een verhoogd risico op schizofrenie en depressie opleveren.
Maar voor u zich nou meteen ontzettend zorgen gaat maken: het onderzoek had betrekking op écht heftige stress-situaties, zoals oorlog en natuurrampen. Maar anderzijds: ook relatieproblemen, het overlijden van een naaste, of eigen mentale problemen (zoals depressie bij de moeder) kunnen dit soort effecten teweeg brengen.
Vooral dat laatste – depressie tijdens de zwangerschap – kan artsen voor behoorlijke problemen stellen. Want enerzijds vormt het dus een bedreiging voor de ongeboren vrucht, terwijl anderzijds is aangetoond dat bepaalde antidepressiva (zoals paroxetine en lithium) eveneens schadelijk kunnen zijn. Dat is dus een lastige afweging...
In de vroege jeugd zijn de hersenen nog sterk in ontwikkeling (net als daarna nog, trouwens). In die periode zijn de hersenen dus nog extra gevoelig voor stress. Met als gevolg dat er op langere termijn allerlei problemen kunnen ontstaan, variërend van angststoornissen (de meest voorkomende is sociale angst) tot depressie en geheugenverlies.
Onderzoek heeft aangetoond dat bij stress in de vroege jeugd het volume van allerlei hersenonderdelen achterblijft: de amygdala, de hippocampus en de frontale cortex... Allemaal groeien ze minder goed onder invloed van stress.
Ook hier geldt dat 'een beetje stress' natuurlijk niet erg is. Dat hoort erbij. Het gaat 'm echt om heftige vormen van langdurige en terugkerende vormen van stress, met name bij mishandeling. Denk daarbij aan seksueel misbruik, fysieke mishandeling (meppen) en emotionele verwaarlozing.
Ook belangrijk om te weten is dat niet álle kinderen die blootstaan aan stress in hun vroege jeugd hersenschade oplopen. Het is alleen risicoverhogend. Vervolgens is dan de vraag waarom het ene kind geen schade oploopt en het andere wel. Dat wordt op dit moment nader onderzocht. Men vermoedt dat het te maken heeft met een soort genetische voorbestemdheid, waardoor het ene kind vatbaarder is dan het andere.
Een belangrijke vraag is ook of dat proces van hersenschade omkeerbaar is. Dat is nog niet bekend. Het ziet er echter naar uit dat een combinatie van medicijnen en psychotherapie wel kan helpen.
In de puberteit gaan jongeren hun grenzen verkennen, en gaan ze bewust op zoek naar stress. Kijk maar eens naar de rij van wachtenden bij de achtbanen in pretparken zoals Walibi: daar zie je een overmaat aan pubers. Kennelijk heeft hun lichaam behoefte aan de kick die dit soort rides teweegbrengt. (Een prettig bij-effect is natuurlijk dat meisjes dicht tegen hun vriendje aan kunnen kruipen, en dat jongens hun vriendinnetje kunnen aanraken door ze te 'beschermen'.)
Die hang naar spanning kan echter ook vervelende bijwerkingen hebben. Denk bijvoorbeeld aan gamen, blowen en drinken, wat eveneens gezien kan worden als grenzen verkennen en 'op zoek gaan naar een spannende ervaring'. Hoe eerder je daarmee begint, des te groter het risico op een latere verslaving. Het probleem is namelijk dat in de periode dat de hersenen nog in de groei zijn, het beloningseffect groter is. En stress vergroot dat effect nog eens extra.
Tot zover is het verhaal wel min of meer bekend. Minder bekend is dat jongeren die niet zo gevoelig zijn voor stress, juist meer geneigd zijn tot het gebruik van alcohol en cannabis, met alle risico's van dien. Verklaarbaar is dat wel natuurlijk, want hoe minder gevoelig je bent voor stress, hoe groter de behoefte om ernaar op zoek te gaan.
In de praktijk betekent dat dat jongeren die matig lijken te reageren op spannende situaties, misschien eerder geneigd zijn om al op jonge leeftijd te gaan roken, drinken of blowen. En juist op jonge leeftijd beginnen met experimenteren, vormt een risico op latere verslavingsproblemen.
