30 mei 2018 door Henk Boeke

Kinderen en de AVG: sociale media

In de AVG wordt het begrip 'sociale media' niet letterlijk genoemd, en dus ook niet gedefinieerd. Laat staan dat er specifieke toepassingen genoemd worden. Wijzelf verstaan er dit onder:

Sociale media zijn online platforms waarop je informatie kunt uitwisselen, zonder tussenkomst van een professionele redactie. Zoals – op dit moment – Facebook, Twitter, WhatsApp, Instagram en Snapchat.

We gebruiken het woord 'platform' om de openbaarheid van de gegevensuitwisseling te benadrukken. E-mail is niet openbaar en dus ook geen sociaal medium. Sommige experts, waaronder de bekende jurist Arnoud Engelfriet, vinden dat je om dezelfde reden (niet openbaar maar in principe 1-op-1) WhatsApp ook geen sociaal medium mag noemen. Wij doen dat zelf wél, onder andere vanwege het gangbare spraakgebruik, en vanwege de veel gebruikte groeps-apps, waardoor er toch een zekere openbaarheid ontstaat. Hieraan kun je meteen al zien dat het ontzettend lastige materie is, die eindeloos juridisch gesteggel gaat opleveren.

Een apart geval is YouTube. Dat valt onder onze definitie van sociale media, en wordt ook door anderen vaak als een van de sociale media beschouwd, maar we zullen het hier verder niet behandelen omdat je er geen account voor aan hoeft te maken. (Het kan wel maar het hoeft niet.)

Regels voor toestemming en gebruik

De regels verschillen per toepassing; elke aanbieder hanteert zijn eigen regels (die op zich wel aan de AVG moeten voldoen natuurlijk). Hieronder de officiële regels, die niet altijd even duidelijk op de bijbehorende platforms staan, maar die we – voor zover mogelijk – geverifieerd hebben bij de aanbieders zelf. We noemen alleen de sociale media die populair zijn bij kinderen en jongeren. Twitter hoort daar niet bij.

Opvoeding en gedrag

De leukste activiteiten voor pubers in de herfstvakantie

WhatsApp

• deelname toegestaan: vanaf 16 jaar;
• controle op leeftijd: geen;
• controle op ouderlijke toestemming: niet van toepassing (omdat kinderen beneden de 16 sowieso niet mogen deelnemen).

Facebook

• deelname toegestaan: vanaf 13 jaar;
• controle op leeftijd: geen;
• ouderlijke toestemming vereist: voor 13 tot 16 jaar, voor het invoeren van 'bijzondere persoonsgegevens' (zoals seksuele geaardheid en religie). Voor het invoeren van 'gewone persoonsgegevens' (zoals naam en geboortedatum) wordt geen toestemming van de ouders gevraagd;
• controle op ouderlijke toestemming: via Facebook (indien van toepassing), of anders via e-mail.

Let op: dit beleid lijkt niet te stroken met de AVG, omdat alleen maar om ouderlijke toestemming voor het invoeren van bijzondere persoonsgegevens wordt gevraagd, en niet voor het invoeren van 'gewone' persoonsgegevens. Maar... Facebook heeft een juridische truc bedacht waardoor die laatste vorm van toestemming niet nodig is. Er zijn namelijk ook andere wettelijke grondslagen voor het vergaren van (gewone) persoonsgegevens. Namelijk 'gegevensverwerking ter uitvoering van een overeenkomst' (Art 6.1b AVG) en 'gerechtvaardigd belang' (Art. 6.1f AVG). Oftewel: dat een account aanmaken op Facebook met je 'gewone' persoonsgegevens net zo'n simpele overeenkomst is als het kopen van een rolletje drop (waarbij je ervan uit mag gaan dat de ouders dat stilzwijgend goed vinden). Geen speld tussen te krijgen. Alleen zal een rechter zich er - ooit - over moeten uitspreken of het aanmaken van een account inderdaad net zo onschuldig is als het kopen van een rolletje drop.

Instagram (idem als Facebook)

• deelname toegestaan: vanaf 13 jaar;
• controle op leeftijd: geen;
• ouderlijke toestemming vereist: voor 13 tot 16 jaar, voor het invoeren van 'bijzondere persoonsgegevens' (zoals seksuele geaardheid en religie). Voor het invoeren van 'gewone persoonsgegevens' (zoals naam en geboortedatum) wordt geen toestemming van de ouders gevraagd;
• controle op ouderlijke toestemming: via Facebook (indien van toepassing), of anders via e-mail.

Let op: net als bij Facebook wordt dus een andere wettelijke grondslag gebruikt dan 'toestemming'. (Zie boven.)

SnapChat

• deelname toegestaan: vanaf 13 jaar;
• controle op leeftijd: geen;
• ouderlijke toestemming vereist: geen;
• controle op ouderlijke toestemming: geen.

Let op: SnapChat voldoet dus niet aan de AVG. Omdat niet gevraagd wordt om toestemming van de ouders (voor kinderen jonger dan 16.)

Wat betekenen die regels in de praktijk?

De bovenstaande regels betekenen vooral: "We voldoen aan de wettelijke vereisten, dus aan ons zal het niet liggen als er iets mis gaat". Aangezien geen enkele aanbieder de leeftijd van het kind controleert, kan een kind dus makkelijk jokken over zijn leeftijd. Bijvoorbeeld: dat het al 16 is, terwijl het in werkelijkheid pas 12 is.

Dus als er iets mis gaat met een kind van 12, zoals veel te veel geld uitgeven aan diensten of producten die via het sociale medium worden aangeboden, of als zo'n kind het slachtoffer wordt van seksuele narigheid, dan kan het heel lastig worden om het medium daarop aan te spreken. Omdat het kind gelogen had over zijn leeftijd.

Laten we eerlijk zijn: WhatsApp, Instagram en Snapchat zijn dermate populair onder kinderen dat er ongelooflijk de hand gelicht zal worden met al die leeftijdsregels. We hebben niet de illusie dat de AVG ook maar íets zal veranderen aan het huidige gebruik. Behalve misschien bij WhatsApp in combinatie met school.

En even terzijde: we vinden het nogal laf en gemakkelijk van WhatsApp dat ze door het botweg weigeren van kinderen onder de 16, zónder leeftijdscontrole, in feite zeggen: "Het mag niet, en zoek het verder zelf maar uit." Waarmee ze zich volledig kunnen onttrekken aan de strenge kinderbeschermingsmaatregelen van de AVG. Terwijl ze wéten dat kinderen onder de 16 hun geliefde WhatsApp gewoon zullen blijven gebruiken.

WhatsApp op school

Volgens de regels van WhatsApp moeten de gebruikers 16 jaar of ouder zijn. (Omdat WhatsApp het zekere voor het onzekere wil nemen, en geen gedoe wil met het vragen van ouderlijke toestemming voor kinderen onder de 16.) De vraag is dan hoe scholen daarmee om zullen gaan. Ze wéten dat er groeps-apps voor klassen zijn, dus moeten ze die dan gaan verbieden? Of afraden? Omdat ze natuurlijk geen verboden gedrag willen ondersteunen. En zullen ze hun docenten nog wel toestaan om deel te nemen aan klasse-apps?

In het dagblad Trouw (Mag je kind nog in de groepsapp? d.d. 23 mei 2018) zei Job Vos, de privacy-deskundige van Kennisnet (de organisatie die scholen ondersteunt en adviseert bij ICT-gebruik), dat mentoren beter niet meer kunnen communiceren via klasse-apps. Kennelijk is dit het officiële beleid van Kennisnet, anders stond het niet zo in de krant. Wij van Ouders Online vinden dit zeer ondoordacht, veel te beperkt-juridisch, en eigenlijk heel kwalijk. We zullen dat uitleggen. [Zie ook het Naschrift onder dit artikel, waarin Job Vos reageert op onze kritiek.]

We zijn het eens met Vos dat WhatsApp dingen doet met persoonsgegevens die niet fijn zijn. Want als je je akkoord verklaart met hun voorwaarden, mogen WhatsApp (en het moederbedrijf Facebook) ongeveer alles. Maar:

• ten eerste blijven die klasse-apps er toch wel, ook al trekt een mentor zich eruit terug;
• ten tweede: leraren die deelnemen aan klasse-apps, doen dat omdat ze vinden dat het de communicatie met hun leerlingen verbetert. Moeten ze dat zomaar opgeven dan?
• ten derde: áls een mentor zich terugtrekt uit een klasse-app, en dus niet meer ziet wat daar gebeurt, zijn de risico's nog veel groter. Dan ziet zo'n mentor bijvoorbeeld geen online pestgedrag meer, wat ons tamelijk problematisch lijkt. Hoe moet de school dán in de gaten houden wat er gebeurt, en voldoen aan zijn verplichtingen om de schoolveiligheid te handhaven?

Aandachtspunten voor ouders

De AVG geeft alleen regels voor overheden, bedrijven en organisaties, dus niet voor privé-personen, zoals ouders. Maar je moet wel keuzes maken en beslissingen nemen. Hieronder volgen – per medium – de dingen waar je aan moet denken.

WhatsApp
De regel is dat je 16 jaar of ouder moet zijn. Maar WhatsApp is dermate populair onder kinderen (sterker nog: hét populairste medium) dat het ons niet verstandig lijkt om het gebruik ervan te verbieden. Doe je dat wel, dan loopt je kind het risico in een sociaal isolement terecht te komen. En bedenk: iemand uit een WhatsApp-groep gooien, gold altijd al als een vorm van cyber-pesten.

Mocht u inderdaad besluiten om uw kind (van jonger dan 16) zijn gang te laten gaan, leg dan wel uit wat dat betekent:

• je hebt geen poot meer om op te staan als er dingen mis gaan (althans, dat WhatsApp daar moeilijk voor aansprakelijk gesteld kan worden);
• je contact-list wordt door WhatsApp (en mogelijk ook door Facebook) geplunderd. Vraag uw kind of het dat echt wil, en bespreek de voor- en nadelen;
• meedoen onder de 16 is een gevalletje 'burgerlijke ongehoorzaamheid'. Oftewel: met goede redenen iets doen wat eigenlijk niet mag. (En gelukkig krijg je in dit geval geen boete, zoals dat wel het geval is bij rijden door rood).

Vraag ook aan school wat hun beleid is. Gaan ze leraren verbieden om deel te nemen aan klasse-apps? En zo ja, hoe gaan ze dán hun verplichtingen op het gebied van schoolveiligheid invullen, als leraren geen oogje meer in het zeil kunnen houden?

Facebook en Instagram
Onder de 13 mag je sowieso niet meedoen, en van 13 tot 16 jaar moet je toestemming hebben van je ouders voor het doorgeven van 'bijzondere persoonsgegevens' (zoals seksuele geaardheid en religie). Hoe kun je daar het beste mee omgaan?

Voor kinderen onder de 13:

• áls u het al toestaat, dan heeft u wel iets uit te leggen (zie de bullet-punten bij WhatsApp hierboven);
• overweeg de verplichting aan uw kind om alleen echte bekenden (zoals klasgenoten, of paardevriendinnen van dezelfde manege, of judovrienden van de eigen club) toegang te verlenen. En controleer dat af en toe.

Voor kinderen van 13 tot 16:

• in principe raden we het prijsgeven van 'bijzondere persoonsgegevens' (zoals seksuele geaardheid en religie) af, omdat het niet voor niets 'bijzondere' (dus extra gevoelige) gegevens zijn, waar vreselijk misbruik van gemaakt kan worden. In principe geen toestemming dus. Maar...
• als je kind al vroeg uit de kast is gekomen (en dat per se wil actief uitdragen), of als zijn of haar religieuze overtuiging (of dat nou islamitisch of streng christelijk is) écht een onderdeel van zijn of haar identiteit is, dan moeten er wel héél zwaarwegende redenen zijn om geen toestemming te geven.

Snapchat
Onder de 13 mag je sowieso niet meedoen, en van 13 tot 16 jaar moet je toestemming hebben van je ouders.

Voor kinderen onder de 13:

• wijzelf vinden Snapchat ongeschikt voor kinderen jonger dan 13, omdat je als kind kunt meekijken bij iedereen – wereldwijd – die Snapchat gebruikt. Waaronder ook de kanalen van CNN en MTV. Maar ook vanwege alle (potentieel gevaarlijke) contactmogelijkheden, en de mogelijkheid om in-app aankopen te doen.

Als u het bezwaarlijk vindt om nee te zeggen, dan zou u het eventueel kunnen toestaan onder de volgende voorwaarden:

• alleen op de iPad. Dan wordt Snapchat alleen thuis gebruikt, en alleen op de momenten dat je zelf in de buurt bent. Zo wordt het een vorm van 'samen spelen', vergelijkbaar met de verkleedspelletjes van vroeger;
• alleen met vaste vriendjes of vriendinnetjes, en met uzelf. (We raden u aan om ook zelf een account op uw smartphone te zetten, en samen met uw kind te ontdekken hoe het werkt. Zo kun je ook meekijken naar zijn of haar story ('verhaal');
• alleen anderen toevoegen in overleg met u (dus als uw kind zelf anderen wil gaan volgen);
• samen in de gaten houden of anderen uw eigen kind zijn gaan volgen (je kunt helaas niet instellen dat je daar vooraf toestemming voor moet geven);
• de deel- en contactmogelijkheden instellen op 'alleen vrienden' (ook voor story/verhaal!)
• de zichtbaarheid in 'snel toevoegen' uitschakelen (omdat anders jouw naam actief aan andere gebruikers wordt getoond).

Voor kinderen van 13 tot 16:

• wij zien geen redenen om geen toestemming te verlenen;
• houd er wel rekening mee dat Snapchat hét medium bij uitstek is voor sexting, oftewel het verzenden van seksueel getinte beelden van jezelf. Bespreek de risico's daarvan. (Namelijk: dat die beelden ook weer doorgezonden kunnen worden naar de hele schoolgemeenschap, en iedereen daarbuiten. Bijvoorbeeld als het 'uit' is geraakt. De vernietingsfunctie van Snapchat is niet waterdicht.)

Alle delen in deze serie over kinderen en de AVG

Daar waar u (nog) geen link ziet, is sprake van een deel dat nog in voorbereiding is.

• Deel 1 – over online dienstverlening
• Deel 2 – over sociale media
• Deel 3 – over (web)mail, zoals Gmail en Hotmail
• Deel 4 – over de jeugdgezondheidszorg (JGZ)
• Deel 5 – over scholen
• Deel 6 – over sportclubs en reisorganisaties
• Deel 7 – over passend onderwijs