23 februari 2018 door Renate van der Zee
"Het trainen van executieve functies is een hype, maar er wordt te gemakkelijk over gedacht," zegt kinder-neuropsycholoog Diana Smidts. Zij is expert op het gebied van executieve functies, oftewel de hersenprocessen die ons gedrag aansturen. Renate van der Zee sprak met haar. "Ik denk dat we ons meer moeten richten op het belang van rust."
"Ik verdiep me op dit moment in de rol van rust," zegt Diana Smidts. "Want we weten dat kinderen die voldoende rust ervaren, beter functioneren. Ik denk dat dat gegeven echt onderbelicht is. Het zou heel goed zijn voor kinderen met zwakke executieve functies om meer kleine rustmomenten te beleven."
"We gebruiken het woord 'stoornis' niet meer," vertelt Smidts. "We hebben het nu over 'zwakke executieve functies'. Als je over een stoornis praat, zet je iemand meteen in een hokje. Executieve functies zijn hersenprocessen die ervoor zorgen dat een mens zijn gedrag kan sturen en die zijn bij kinderen nog volop in ontwikkeling. Alle kinderen hebben soms moeite met het sturen van hun gedrag. Emoties, stress en omgevingsfactoren spelen daarbij een belangrijke rol. Of je in staat bent je gedrag te sturen, is erg afhankelijk van hoe je je voelt en of je wel of niet onder druk staat."
"Je kunt het vergelijken met communicerende vaten: gaan de emoties omhoog, dan gaat het denken naar beneden en andersom. Hoe meer stress een kind ervaart, bijvoorbeeld doordat het last heeft van faalangst, des te meer moeite het heeft met helder denken. Dan krijg je de bekende black-out. Een kind dat last heeft van angst of depressies, kan zich vaak slecht concentreren, is snel afgeleid. Zwakke executieve functies hoeven dus niet een permanent probleem te zijn. En dan kun je het sowieso niet meer hebben over een stoornis."
Smidts signaleert dat de aandacht voor executieve functies een hype is geworden en dat baart haar zorgen. Zij vindt dat te makkelijk wordt gezegd dat je executieve functies kunt trainen.
"Je ziet tegenwoordig de boeken en artikelen over dit onderwerp als paddenstoelen uit de grond schieten. Maar het is een heel complex onderwerp. Helaas heeft de populariteit van het onderwerp geleid tot misvattingen. Er zijn materialen ontwikkeld om executieve functies te 'trainen' maar die zijn op geen enkele manier wetenschappelijk onderbouwd. Zelf raak ik er steeds meer van overtuigd dat ook aandacht en rust een essentiële rol spelen bij het sturen van gedrag."
"Daarnaast vind ik dat je naar het individuele kind moet kijken. Los van de diagnose. Kijk heel breed: wat heeft dit kind nodig in deze situatie? Want een kind met ADHD, een kind met autisme en een kind zonder diagnose wiens ouders in een scheiding liggen, kunnen in een bepaalde situatie precies hetzelfde gedrag laten zien. Bijvoorbeeld vergeetachtigheid. Dan wordt er tegenwoordig meteen gezegd: dat werkgeheugen kun je trainen. Maar zo simpel ligt het niet, want bij elk van die kinderen is de oorzaak van de vergeetachtigheid anders. Dus moeten we kijken: wat maakt dat dit specifieke kind zijn instructies vergeet, zijn spullen in zijn tas laat zitten of halverwege het gesprek de draad kwijt is?"
"Er bestaan verschillende trainingen waarbij een kind een aantal weken lang een uur per dag achter de computer een soort spel doet om het werkgeheugen te verbeteren. Ik zeg dan: dat kun je wel doen en dan wordt hij misschien beter in die specifieke taak, maar dan laat hij nog steeds de briefjes van school in zijn tas zitten. Er is geen wetenschappelijk bewijs dat die trainingen ook helpen bij de dagelijkse problemen waar die kinderen tegenaan lopen."
Smidts is een groot voorstander van zorg op maat, ook omdat ze ziet dat je geen uitspraken kunt doen op groepsniveau als het gaat om ontwikkelingsstoornissen.
"We weten dat kinderen met ADHD problemen hebben op het gebied van executieve functies, maar die kinderen verschillen onderling net zoveel van elkaar als kinderen zonder ADHD."
"Je kunt de executieve functies zien als een mengpaneel waarbij de verschillende schuifjes staan voor verschillende hersenprocessen. Die schuifjes staan bij iedereen anders afgesteld, waardoor je bij ieder kind ander gedrag ziet. Iedereen heeft zijn eigen speelruimte waarbinnen die schuifjes bewegen, onder invloed van emoties en omgevingsfactoren. Daarom is het heel moeilijk patronen vast te stellen en te zeggen: kinderen met ADHD hebben moeite hun impulsen onder controle te houden en kinderen met autisme kunnen moeilijk schakelen. Want dat is niet altijd zo."
"Die executieve functies ontwikkelen zich bovendien allemaal in hun eigen tempo. En in die ontwikkeling zit weer een enorme individuele variatie. Dan zijn er ook nog de omgevingsfactoren. De thuis- en schoolsituatie spelen hierbij een heel belangrijke rol. Er zijn wel een paar algemene dingen te zeggen. Bij autisme is een vast ritme, een vaste routine, heel belangrijk. Het kind heeft veel baat bij voorspelbaarheid. Dat is bij ADHD trouwens ook zo, maar daar zien we tevens dat als je een kind kunt motiveren, het zijn gedrag beter kan sturen. Bij ADHD speelt motivatie een centrale rol, dat weten we uit wetenschappelijk onderzoek."
"In plaats van te focussen op het trainen van executieve functies, moet je bij ADHD misschien wel meer kijken naar hoe je een kind kunt motiveren. Want als kinderen met ADHD gemotiveerd zijn, lukt het hen soms wel dingen voor elkaar te krijgen. Bij de voetbaltraining doen ze bijvoorbeeld prima mee, kunnen ze instructies onthouden en floreren ze. Maar op school hebben ze moeite om mee te komen omdat ze het saai vinden. Dat is bij ADHD kenmerkend. Motivatie is trouwens bij alle kinderen cruciaal voor een effectieve zelfsturing. En ook bij volwassenen: we kunnen urenlang op onze computer zoeken naar een vakantiebestemming. We houden het lang vol omdat het leuk is."
Diana Smidts werkt nu aan een nieuw boek, dat in het voorjaar uitkomt: Zelfsturing in de klas. In dat boek kijkt ze naar de rol van rust bij kinderen.
"Ik denk dat een kind met zwakke executieve functies weleens meer gebaat zou kunnen zijn bij rust en voorspelbaarheid dan bij de extra spanning die een training kost. Er komen tegenwoordig zoveel prikkels op ons af en verstoorde prikkelverwerking speelt bij autisme en ADHD een belangrijke rol. Kinderen krijgen een veelheid aan informatie over zich heen en er is weinig bekend over wat dat met hen doet."
"Ik denk dat het vooral belangrijk is kinderen de vaardigheden te geven om met die prikkels om te gaan. Leer kinderen hoe je prioriteiten stelt, hoe je weet wat belangrijk is, hoe je keuzes maakt in het leven. Keuzes die bij je passen en jou een goed gevoel geven. Kinderen die handvatten te geven is een betere manier om ze te trainen in zelfsturing dan te focussen op die afzonderlijke executieve functies. Ik geef veel cursussen aan onderwijsprofessionals en ik merk dat deze zienswijze aanslaat. Ik denk dat het die kant op gaat."
