23 mei 2017 door Justine Pardoen

3 Vragen over 13 Reasons Why

Talloze tieners kijken op dit moment naar de Netflix-serie 13 Reasons Why. Het is belangrijk dat ouders en leraren weten waar die serie over gaat. Omdat tieners kijken. Massaal. Oók als ze nog geen 16 zijn.

Kijkwijzer heeft er 16 opgeplakt, maar ze kijken toch. Als ouders op grond daarvan nu zouden zeggen dat ze dat niet mogen, zijn ze eigenlijk al te laat. Bovendien wordt het dan mogelijk nóg aantrekkelijker om stiekem wel te kijken. Al je vrienden hebben 'm immers ook al gezien. En als ze de kans hebben gekregen, hebben ze de serie gebinge-watched: alle afleveringen achter elkaar. Want dat doet deze serie met je: je wilt weten hoe het afloopt.

Het loopt slecht af. Zoveel is duidelijk. Het is een serie die draait om de zelfmoord van de 17-jarige Hannah. Ze laat 7 cassettebandjes achter (met 13 ingesproken kanten), waarin ze mensen vertelt waarom zij bijgedragen hebben aan haar dood. Het effect op iedereen in haar omgeving is enorm ingrijpend: de hele serie brengt dat in 13 afleveringen in beeld.

Je voelt als kijker bijna lijfelijk de gevolgen van een gecompliceerd tienerleven: pesterijen, geroddel, seksueel grensoverschrijdend gedrag, sexting, verkrachting, uitsluiting, groepsdruk, en het totale onvermogen van volwassenen om daar iets aan te doen of het te voorkomen.

Opvoeding en gedrag

Tieners en lichaamsbeeld: tips om je kind te helpen aan een gezond zelfbeeld

Genoeg reden om deze serie aan te grijpen om met je tieners te praten over sociale narigheid. Hoe red je het? Hoe overleef je het? In de onderstaande 3 vragen komt alles aan bod wat je moet weten.

Vooraf

• De serie is aangekondigd als 'seizoen 1', dus dat belooft nog wat...
• De beginzin van elke tape ("Welcome to your tape") is inmiddels al een meme geworden. Je kunt dat smakeloos vinden, maar het is natuurlijk ook een manier om de kijkervaring te verwerken;
• op 1 mei kondigde Netflix aan dat ze toch, vanwege alle commotie, besloten hebben om trigger warnings bij alle afleveringen te plaatsen. Dat betekent dat jongeren die al eerder zelfmoordgedachten hebben gehad, gewaarschuwd worden dat ze hierdoor die gedachten opnieuw kunnen krijgen;
• er is een interessante Tumblr-pagina die als inspiratie kan dienen om te praten over de serie (thuis of in de klas). Concreet lesmateriaal hebben we nog niet gevonden.

1. Wat is de zorg van professionals over de serie?

Tienerzelfmoord is besmettelijk
We weten al langer dat zelfmoord een zekere besmettelijkheid heeft. Dat effect staat bekend als het Werther-effect (vernoemd naar Die Leiden des jungen Werthers van Goethe, eind 18e eeuw, toen talloze jongeren zelfmoord pleegden naar aanleiding van het boek). Vooral tieners zijn daar gevoelig voor.

Een kwetsbare tiener die toch al met suïcide-gedachten rondloopt, kan over de streep getrokken worden doordat iemand anders het ook gedaan heeft in een zelfde situatie. Bijvoorbeeld doordat ze op die persoon lijken (ook al kennen ze hem of haar niet persoonlijk), of door het gevolg ervan (iedereen is verdrietig en spreekt positief en schuldbewust over de overledene), of doordat er praktische informatie over de methode van zelfdoding is verkregen.

Vooral jonge tieners, voor wie het omgaan met complexe gevoelens nog moeilijker is, zijn kwetsbaar. Er is onderzoek waaruit blijkt dat het risico dat 12- en 13-jarigen een zelfmoordpoging doen 5 keer groter wordt na confrontatie met een zelfmoord. Bij 14- en 15-jarigen is dat 3 keer en bij 16- en 17-jarigen 2 keer.

Maar het is natuurlijk ook weer niet zo dat tieners zomaar een zelfmoordpoging doen als ze naar de serie gekeken hebben. De besmettelijkheid zit ingewikkelder in elkaar dan dat. Overigens is ook het gegeven in de serie dat een jongere een reeks tapes achterlaat, haar daad ruim vooraf en zorgvuldig voorbereidt, en daarbij uitvoerig uitlegt wat de reden van haar daad is, niet erg realistisch. In de echte wereld handelen jongeren vaker in een opwelling en laten ze bij suïcide vrijwel nooit iets achter met een uitleg.

Verkeerde boodschap
Wat professionals verontrustend vinden, is dat '13 Reasons Why' door de uitvoerige verklaring van Hannah suggereert dat haar beslissing rationeel was, en dus te rechtvaardigen. Dit wordt nog versterkt doordat er verder niets met haar aan de hand lijkt te zijn: ze is niet depressief, en heeft ook geen last van andere geestelijke-gezondheidsproblemen.

Daarmee geeft de serie een verkeerde boodschap: zelfmoord lijkt nu een logische oplossing, maar dat is natuurlijk niet zo en we willen juist voorkomen dat tieners dat gaan denken. Het is belangrijk dat ze begrijpen dat zelfmoordgedachten een signaal zijn dat het tijd wordt om hulp te vragen. Omdat deze gevoelens en gedachten vaak samenhangen met een depressie, of iets anders waar goede behandeling voor mogelijk is.

2. Wat zegt Kijkwijzer?

Kijkwijzer zegt: 16, vanwege drugs/alcohol en geweld. Het is een lastige: vanwege 'drugs/alcohol en geweld' komt de classificatie uit op 16, terwijl we weten dat de serie gezien wordt door jongere pubers. Bovendien is het hierdoor – strikt genomen – ook niet mogelijk om een of meer afleveringen in de klas te bekijken (met leerlingen onder de 16), terwijl dat wel heel nuttig zou kunnen zijn.

In Nieuw-Zeeland, waar de cijfers van tienerzelfdodingen opvallend hoog zijn, hebben ouders de opdracht gekregen om tieners onder de 18 (!) niet zonder begeleiding te laten kijken. Er is speciaal voor deze serie een nieuwe categorie toegevoegd aan hun classificatie-systeem.

Eigenlijk weet iedereen dat ook tieners onder de 16 jaar naar deze serie kijken; dat kun je niet voorkomen, als het zo'n hype is. Maar dat moet je als ouders niet zomaar laten gebeuren. Zorg ervoor dat tieners deze serie dus niet in hun eentje kijken, maar onder begeleiding. Zodat je er samen over kunt praten. (Vroeger bestond nog het Kijkwijzer-label 'Meekijken gewenst', bij 6 jaar, maar dat bestaat niet meer.) Dus: kijk samen, en praat er samen over.

De Kijkwijzer-classificatie '16' moet opgevat worden als een advies voor thuiskijken. Thuis mag je doen wat je wil. Maar voor openbare vertoningen (in de bioscoop, in de bibliotheek, of op school) is het domweg verboden om de Kijkwijzer-classificatie te negeren. (Wetboek van Strafrecht, artikel 240a.)

Scholen moeten zich dus aan de wet houden. Waardoor ze '13 Reasons' – of losse afleveringen daaruit – nooit zouden kunnen vertonen. Maar de school moet óók inspelen op dit soort maatschappelijke verschijnselen. Dat is een probleem. We hebben daar het volgende voor bedacht:

• wat ons betreft moeten scholen de serie gewoon kunnen vertonen, met voor- en nabesprekingen en al, als ze vooraf de ouders ingelicht hebben (mét de mogelijkheid om hun kind deze les te laten verzuimen);
• zelf zullen we dit dilemma aankaarten in de Adviescommissie van Kijkwijzer, waar wij zitting in hebben. Met het advies om de leeftijdsclassificatie van '16' te versoepelen voor scholen.

En als u zelf gaat kijken met uw kinderen (of met uw leerlingen, als u docent bent), houd dan rekening met dit bericht, dat we ontvingen van een ouder:

"De twee laatste afleveringen zijn het meest expliciet. In aflevering 9 wordt een verkrachting in beeld gebracht die ongemakkelijk is om naar te kijken. Dat de 16 van Kijkwijzer niet gebaseerd is op de seks, is dan wel opmerkelijk. In de laatste aflevering (13) wordt de suïcide zelf getoond: ze snijdt haar polsen door in bad. Daar is veel ophef over. Maar als je bedenkt wat tieners al gewend zijn om te zien in films en series... is dit niet meer bijzonder schokkend. Het wordt ingrijpend door de reactie van de moeder van Hannah en het besef dat de daad van haar dochter zo vreselijk onomkeerbaar is en zo onnoemelijk nutteloos." (Uit: "Mam, mag ik 13 Reasons Why kijken op Netflix?")

Overigens is er al jaren een mediarichtlijn voor berichtgeving over zelfmoord. Als de makers van de serie zich daar iets van hadden aangetrokken, zouden ze Hannah's daad zelf niet zo expliciet in beeld gebracht hebben. Hier is duidelijk op het effect gewerkt: een mildere versie zou het schokeffect al helemaal niet hebben gehad.

De serie doet eigenlijk alles fout volgens deze richtlijn, en dat is dus niet zonder risico. De makers weten dit ongetwijfeld, maar hebben hun eigen keuzes gemaakt. Wel doet Netflix er alles aan om goed te reageren op alle ophef en om de risico's te beheersen.

3. Waarover moet je praten, en hoe?

Twee tips vooraf

• Wacht niet af, maar begin er zelf over. Bijvoorbeeld: "Heb jij die serie 13 Reasons Why al gezien? Wat vond je ervan?" Als je te laat bent om nog samen te kijken, praat dan over de onderwerpen die in de serie aan bod komen (zoals de verkrachting, de sexting, en de groepsdruk). Ga niet preken, of oplossingen aandragen, maar stel vragen naar aanleiding van wat je tiener vertelt, en verleid hem (m/v) om te praten over zijn eigen gevoelens en zijn eigen kijkervaring.
• Verbied de serie niet, maar zeg wel dat je (de rest) samen wilt kijken. Laat merken dat je begrijpt dat de serie een grote aantrekkingskracht heeft op tieners, en doe daar niet neerbuigend over. Voer geen gesprek tijdens het kijken, tenzij je kind zelf ergens over begint. Je mag natuurlijk wel laten merken wat het kijken met je doet, maar laat alle ruimte voor je kind om eerst zélf zijn of haar eigen kijkervaring te hebben. De serie is niet altijd leuk om naar te kijken, maar dat is nu juist de bedoeling. Ook daar kun je vragen over stellen. Bijvoorbeeld: "wat hebben de makers van deze serie voor boodschap willen overbrengen, denk je?"

Stel Echte Vragen
De truc is om Echte Vragen te stellen. Dat zijn vragen waarvan je het antwoord niet via Google kunt opzoeken. Zo breng je het gesprek op gang, en kun je het op gang hóuden. Bijvoorbeeld:

• Komt dat [kies iets wat je is opgevallen in de serie, zoals cyberpesten of sexting] bij jullie op school ook voor?
• Zitten er typisch Amerikaanse dingen in de serie die hier heel anders zijn? Of is het juist heel erg vergelijkbaar?
• Kun jij je voorstellen dat je zo wanhopig bent dat je dood wilt? Wat zou je kunnen doen als jou dat ooit overkomt, of als je merkt dat iemand van je vrienden met een vrolijkheidsmasker rondloopt, terwijl jij weet dat hij of zij somber is?
• Wat kun je doen als er een blootfoto van jou is doorgestuurd? Wordt er over deze dingen op school wel eens gepraat in de les?
• Is er bij jullie op school veel groepsvorming, van die kliekjes waarvan je uitgesloten wordt? Hoe ga jij daarmee om? Hoor jij bij zo'n groepje? Zou je willen dat docenten zich ermee bemoeien als iemand buitengesloten wordt? Is er verschil tussen buitengesloten worden of gepest worden? Hoe zit dat?
• Denk je dat dit soort gedoe tussen pubers erger is geworden door sociale media en de mobiele telefoon? Hoezo?
• Waarom denk jij dat Hannah die tapes heeft gemaakt? Zou het haar een fijn gevoel hebben gegeven of juist niet, te weten dat mensen hiernaar zouden luisteren na haar dood? Hoe zou je dat gevoel benoemen? Heb jij wel eens wraak genomen op iemand? Wil je daarover vertellen?
• Wat had Hannah nodig? Wat had ze kunnen doen om te voorkomen dat ze deze definitieve stap zou zetten? Weet jij waar je in Nederland hulp kunt krijgen als je anoniem met een hulpverlener zou willen praten? Is er iemand anders die je in vertrouwen zou nemen als je niet met ons zou durven te praten?

Bonus-documentaire

De makers hebben een boodschap voor jongeren: "praat over je problemen en over je gevoelens". De serie is bedoeld om duidelijk te maken dat zelfmoord nooit een oplossing is, dat er altijd hoop is, en dat het belangrijk is om hulp te vragen.

In de bonus-documentaire die volgt op de serie, getiteld Beyond the Reasons, zeggen de makers:

"Het is goed dat we praten over zelfmoord; het gebeurt, en het moet geen taboe zijn. We willen dat tieners hoop putten uit deze serie. Dat ze leren dat de middelbare-schooltijd ooit voorbij gaat, dat problemen voorbij gaan. En dat ze inzien dat zelfmoord nooit een oplossing is."

De documentaire duurt 30 minuten en verwijst naar de website www.13reasonswhy.info, met links naar hulplijnen, in alle talen en landen waar de serie getoond wordt. Hieronder de trailer.

Trailer: Beyond the Reasons (documentaire)